Cümlenin ( Tümcenin ) Öğeleri

Cümlenin ( Tümcenin ) Öğeleri

 

Sözcüklerin veya söz öbeklerinin cümlede taşıdıkları göreve öğe denir. Öğeler temel ve yardımcı öğeler olarak gruplandırılır.

 

Temel öğeler: Yüklem ve özne

            Yan öğeler: Nesne, Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci, Edat Tümleci

            Not: Cümlenin oluşabilmesi için şart olan öğelerdir.

           

            1 – YÜKLEM:

            Cümlede eylem  bildiren veya yargıyı üzerinde taşıyan  öğedir. Kurallı cümlede yüklem sonda bulunur. Diğer öğeler yükleme bağlıdır.

           

            Not: Yüklem fiilden veya ekfiil almış isim soylu sözcüklerden oluşabilir.

           

            Not: Cümlede çekimli fiiller ( Basit, Türemiş, Bileşik Eylemler ) ad ve sıfat tamlamaları, adlar ve sıfatlar ( adlaşmış sıfatlar ), zamirler, edat grupları, fiilimsiler, fiilimsi grupları, deyimler, ikilemeler yüklem görevi üstlenebilir.

            Ayşe çok güzel düşünüyor. 

                                              Çekili fiil

            Bu yaz öğrenciler Ankara’daydı.

                                      İsim ek eylem alarak yük. oldu.

            Tek dostu mahallenin davulcusuydu.

                                      Belirtili isim tamlaması

            Umut iyi bir şeydir.

                       Sıfat tamlaması

            Benim senin için bir ömür tüketen.

           Zamir

            Baban dün akşam deli gibiydi.

                                       Edat ek eylem alarak yüklem olmuş

            En büyük arzusu okumaktı.

                                                 İsim fiil

            Sınavı kazanacak olan çalışandır.

                                                  Sıfat fiil

            Gözleri ışıl ışıldı.

                       İkileme yüklem olmuştur.

            Ümit düşünen bir insandır.

                              Sıfat fiil grubu.

            Uyarı: Adlar, sıfatlar, ad ve sıfat tamlamaları, zamirler, edat grupları, fiilimsiler, fiilimsi grupları ekeylem alarak yüklem olur.

           

Uyarı: Yüklemsiz cümle olmaz ancak yüklemi bulunmadığı halde anlamı bulunan cümleler vardır. Bunlara eksiltili cümle denir.

            Sen gecenin bu vaktinde kimi arıyorsun?

            Kendimi…

            Sıkıcı bir dersten sonra ilaç gibi bir çay…

           

Uyarı: Birden çok yüklem için ortak yüklem kullanılabilir.

O gün Ahmet Ağa, Mahmut Efendi ve sen ava çıkmıştınız.

                                                                                                     Ortak yüklem

           

            2 – ÖZNE:

Cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan veya yargıyı gerçekleştiren  öğedir. Yükleme sorulan “kim” ya da “ne” sorusu özneyi buldurur.

            Özneler; gerçek özne ( açık ve gizli ), sözde özne ve örtülü özne olmak üzere üçe ayrılır.

           

            Gerçek özne: İşi yapan veya yargıya konu olan öğedir. Gerçek özne cümlede sözcük olarak bulunuyorsa açık özne, yüklemdeki şahıs çekimiyle bildiriliyorsa gizli öznedir.

            Ben kendimi sokaklara karşı denemedim anne.

            Açık özne                                             yüklem

            Her gün eririm sevdanın ocağında. ( ben – gizli özne )

                        yüklem

           

Sözde özne: Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlede gerçek özne bulunmaz bu cümledeki belirtisiz nesnelere sözde özne denir.

           

            Yıkık binalar aranacakmış. ( edilgen )

              Sözde özne             yüklem

                  Nesne

            Sizin çocuklar bu gidişle aranacakmış. ( edilgen )

               Sözde özne

           

Örtülü özne: Edilgen çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlede bulunan gerçek özneye denir.

            Gerçek özne tarafından, yüzünden, nedeniyle sözcükleri ve  – ce eki yardımıyla Zarf Tümleci içinde yer alır.

            Zenginler fakirler tarafından doyuruldu.

                                          Örtülü özne              Y.

            Uyarı: sözde özne ve örtülü özne yalnızca edilgen çatılı cümlelerde görülür.

           

Uyarı: Özne pekiştirilmiş olabilir.

            Annem, güzel annem yine ağlıyor.

                  Pekiştirilmiş özne

            Bunu sen kendin istedin.

                            Pekiş. Öz.

            Ben ki yıllardır bu iş için yıllarca uykusuz kaldım.

             Pekş. Öz.

           

            Uyarı: Özne açıklayıcısıyla bulunabilir.

            O yıllarda köyün muhtarı, Kamilin babası, ilk kez araba aldı.

                                        Özne açıklayıcısıyla verildi.

           

Not: Cümlede isimler, sıfatlar,adlaşmış sıfatlar, isim ve sıfat tamlamaları, zamirler, yan cümlecikler özne görevi üstlenebilir.

           

Not: özneyi bulmak için yükleme kim ve ne soruları sorulur.

            Eskiler Erzincan’ı anlata anlata bitiremiyor.

            Ad. Sf.

            Özne

            Kaliteli filimler oynuyor bu sinemada.

            Sıf. Tam.

            Özne

            Gençlik geceleri bu sınıfta yapılıyor.

            Söz. Özne

            O bu konuları hafife alıyor.

            Özne – kişi zamiri

            Sınıfa erken gelenler öne oturmuş.

            YC. Ad.sf.fiil grubu

                Özne

 

 

ÖZNE – YÜKLEM UYGUNLUĞU ( ANLATIM BOZUKLUĞU )

            Özneyle yüklem arasındaki ilişki bakımından ve tekillik – çoğulluk bakımından uyum bulunmaktadır. Aksi taktirde anlatım bozukluğu olur.

           

Not: Özne – yüklem ilişkisiyle ( çatı konusuyla ) karıştırmamalıyız.

           

A – Kişi Bakımından Uygunluk:

            1 – Özne kaçıncı kişi ise yüklem de o kişi ekini almak zorundadır.

            Sen kimsiniz.  Yanlış

            Sen kinsin. Doğru

            Siz kimsiniz. Doğru

           

Not: Aşağıdaki kullanımda özne tekil de olabilir çoğul da olabilir:
Öğrenciler beni dinliyorlar. Doğru

            Öğrenciler beni dinliyor. Doğru

           

UYARI: Özne 3. çoğul kişi zamiri ise yüklem 3. çoğul kişi ekini almak zorundadır.

            Onlar beni dinlemiyorlar.

            Onlar beni dinlemiyor. Bu kullanım yanlış.

           

            2 – Özne birden fazlaysa bu öznelerden biri 1. tekil ya da 1. çoğul  kişi zamiri ise yüklem 1. çoğul kişi zamiri olur.

            Ben ve Süreyya tatilde onu bulacağız.

                                                                   bulacak ( yanlış olur )

                                                                   1. çoğul kişi ekini alır.

           

            3 – Özne birden fazla ise öznelerden biri de 2. tekil ya da 2. çoğul kişi zamiri ise yüklem 2. çoğul kişi zamiri olur.

            Sen ve Ayşe bu soruları çözecek. ( yanlış )

                                                  Çözeceksin ( yanlış )

                                                  Çözeceksiniz. ( doğru )

            4 – özne ben, sen, o ya da biz, siz, onlar zamirleri ise yüklem 1. çoğul kişi ekini alır.

            Ben, sen ve o bu konuyu konuşacağız.

 

            5 – özne; sen ve o ya da siz ve onlar zamirleri ise yüklem 2. çoğul kişi ekini alır.

            Sen ve o beni dinlemiyorsunuz.

           

 

B – Tekillik  – çoğulluk Bakımından Uygunluk:

            1 – özne insanları karşılayan çoğul ad ise yüklem tekil veya çoğul olabilir.

            Komşular bizi evden zorla çıkardı.

                                                     Çıkardılar.

            2 – Cümlede insan dışındaki varlık veya kavramları ( bitki, hayvan, zaman, organ adları, zaman adları, soyut adlar… ) karşılayan çoğul  özneden ( addan ) oluşuyorsa yüklem tekil olur.

            Hayallerim  suya  düştüler

                  Öz.                      düştü  

            Gülüşmeler bir süre sonra kesildiler

        Öz.                                         kesildi

İnekler tarlada otluyorlar

                          otluyor

Düştüler  yapraklar dallarından

  Düştü

Ağaçlar yeşerdiler

                  yeşerdi

Karıncalar kış uykusundalar

                               Uykusunda.

Kollarım ağrıyorlar

                   Ağrıyor

3 – Özne sayı sıfat tamlamasında, belgisiz sıfat tamlamasında ve çokluk bildiren belgisiz zamirden oluşmuşsa yüklem  tekil olur.

                    

Yüz kişi beni öldürtemezler

s.sıf                     öldürtemez

üç beş öğrenci seni seni arıyorlar.

Belgisiz sf.                       arıyor

Herkes seni çok özlediler.

Zamir

 

4 – Cansız varlık veya hayvan adları çoğul özne iken kişileştirilirse yüklem tekil veya çoğul olabilir.

Kediler yine hasret gideriyorlar yavrularıyla.

Öz.                                       y

Yapraklar seni soruyorlar her yerde.

  Öz.                            y.

 

5 – Saygı veya olay bildirmek amacıyla özne tekil olsa da  yüklem çoğul olabilir.

Müdür Bey az önce çıktılar.

Özne                               yüklem

Biz sizi gibileri tanırız. ( övünme )

 

 

YARDIMCI ÖĞELER:

 

NESNE ( DÜZ TÜMLEÇ ):

Yüklemin bildirdiği işten etkilen öğeye nesne denir, diğer bir deyişle cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen öğeye nesnedenir. Belirtili ve belirtisiz nesne olmak üzere ikiye ayrılır.

 

Uyarı: Yüklem ekfiil almış isim soylu sözcükler ise o cümlede nesne bulunmaz. Bu durum fiilimsilerde geçerli değildir.

 

a – Belirtisiz Nesne: Yalın haldeki sözcüklerle oluşur. “ne, kim” sorularıyla bulunur.

Biden yaşlı adam cebinden bir zarf çıkardı.

                 Özne                               b.siz.nes.  y

 

O      /     Yine hikaye anlatıyor.

Gizli öz.                  bl.siz       y

                              Nesne

Sana çok güzel bir yazlık daire aldım.

                         Bel. Siz.nes

Uyarı: belirtisiz nesne edilgen cümlelerde sözde özne olur. Buna nesne denilmez.

 

b – Belirtili Nesne: Belirtme durum eki almış nesnelerdir. ( – i durum eki ) Neyi kimi sorularını cevaplar.

 

Ben seni unutmak için  sevmedim.

       Belirtili nesne

Yeşil gözlerini ne de güzel süzerdi.

  Belirtili nesne

 

 

DOLAYLI TÜMLEÇ ( YER TÜMLECİ ):

Adın – e – de – den durum ekiyle oluşan ve yer – yön bildiren tümleçtir.

Cümlede isimler, adlaşmış sıfatlar, isim ve sıfat tamlamaları, zamirler, fiilimsiler dolaylı tümleç görevini üstlenebilir.

Dolaylı tümleci bulmak için şu sorular sorulur:

Neye   nereye       kime

Nede   nerede      kimde

Neden  nereden   kimden

 

Durum ekine göre üçe ayrılır:

1 – Yönelme durum ekine göre: – durum eki

Ben sana çok kızdım.

         DT

Güvendiğim dağlara kar yağdı.

           DT

Dikkatlice kediye baktı.

                  DT

 

2 – Bulunma bildiren dolaylı tümleç: – de durum eki

“nerede, kimde” soruları cevaplıyor.

Bu yemekte hiç tat yokmuş.

            DT

Yıllardır babamda durur emanetiniz.

                      DT

Son yıllarda şehrimizde cinayetler arttı.

                                 DT

 

3 – Çıkma ( ayrılma ) bildiren dolaylı tümleç: – den

“neden, kimde, nereden” sorularını cevaplar.

Bizim çocuk kimden çok korkar.

                         DT

 

Artık herkesten kuşkulanıyorum.

             DT

Hangi diyardan geldin dünyaya.

                 DT

 

Uyarı: Adın – e – de – den durum eklerini aldıkları zaman, zaman veya sebep bildiren ifadeler zarf tümleci olur.

Bu işten anlamadığından ortak olmadı bize.

                   ZT

Sizinle akşama güzel bir yere  gidelim.

                    ZT                 DT

O yıllarda bizler ilkokulda okuyorduk.

       ZT                        DT

Eskiden seni daha çok seviyordum.

   ZT

        

ZARF TÜMLECİ:

Cümlede zaman, durum, nicelik, yer – yön anlamıyla yüklemi etkileyen öğedir.

Ne zaman, ne zamana kadar, niye, niçin, ne zamandan beri, nerede, ne kadar sorularıyla bulunacak.

Bu millet adını hiçbir zaman  utmayacak.

                                      ZT

Eskiden ramazan ayında mutlaka gözleme yapılırdı.

      ZT                  ZT                   ZT

Dün yine sakin görünüyordun.

 ZT    ZT    ZT

Az önce dışarı çıktı.

     ZT          ZT

 

Uyarı: Yer – yön anlamlı sözcükler isim çekim eki aldıklarında nesne ya da dolaylı tümleç olur. Zarf tümleci olmaz.  – i durum eki alan nesne olur. – e – de –den durum eki alan dolaylı tümleç olur.

 

EDAT TÜMLECİ:

Edatlarla oluşan öğelerdir. Bunlar “ne ile, kim ile, ne için, kim için” sorularıyla bulunur.

Edatlarla oluşmasına rağmen zarf anlamı yansıtıyorsa ( zaman, durum, nicelik, amaç, sebep ) zarf tümleci olur.

Şairler şiirle doğar, şiirle ölürler.

               ET                   ET

Babam için bir bisiklet bile almamıştım.

      ET

Bunları zamanında parayla almıştık.

                        ZT               ET

Çocuğa şefkatle yaklaşmalısın.

                  ZT ( durum )

Araba bulamadığı için evine gitti.

   ZT ( sebep – sonuç )

 

 

 

 

 CÜMLENİN ÖĞELERİ İLE İLGİLİ GENEL UYARILAR

1 – Cümlede vurgu yüklemin önündeki öğededir. Ve cümlenin en önemli öğesi bu öğedir.

Bu öğrenciler onu her zaman kızdırıyor.

                                 ZT

Onu her zaman bu öğrenciler kızdırıyor.

                            Özne

 

2 – Soru sözcüklerini hangi öğeyi buldurmada kullanıyorsak cümlede kullanıldıklarında aynı öğeyi karşılarlar.

Bu hatayı nasıl yaptın.

                  ZT

Bu soruyu kime soralım.

                  DT

Bu insanlar senden ne istiyor.

                                Belirtisiz nesne

 

3 – mi soru edatı hangi öğeden sonra geliyorsa onu vurgular ve soru o öğeyi buldurur.

Bu akşam bize sen mi geleceksin?

                                Özneyi buldurmaya yarar.

Vazoyu mu kırdı Bilal?

              Nesneyi buldurmaya yarar.

Vazoyu Bilal kırdı mı?

                             Yüklemi buldurmaya yarar.

Vazoyu Bilal mi kırdı?

                       Özneyi buldurmaya yarar.

 

4 – Öğeler bulunurken söz öbekleri ( tamlamalar, ikilemeler, edat grupları, eylem grupları ve deyimler ) bölünmez.

 

5 – Birden çok yüklem için ortak özne, ortak nesne, dolaylı tümleç, edat tümleci, zarf tümleci kullanılır.

 

6 – Yüklem dışındaki öğeler arasöz yardımıyla açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir.

Bu güzel şehri,  Erzincan’ı, ileride çok arayacağım.

 Belirtili nesne açıklayıcısıyla verilmiş.

Bu film, eşkıya, Türkiye’de çok tutuldu.

Söz. Öz. açıklayıcısıyla verilmiş.

 

Not: Ara sözler cümlede öğe görevi yaparken, ara cümleler görev yapmaz.

Son günlerde, bana sen de hak vereceksin, hiç biri çalışmıyor. 

                                          Ara cümle

 

7 – Öğeler farklı sözcük veya söz öbeklerinden oluşabilir. ( cümle, tamlama )

 

8 – Bir cümlede aynı öğeden birden çok bulunabilir.

 

9 – Sıralı ve bağlı cümlelerde bir öğe birden fazla cümle için ortak kullanılabilir.

Şu  Fırat’ın suyu akar, derindir. ( özne ortak )

   Özne                         Y         Y 

Öznesi ortak bağlı sıralı cümle

 

Bu insanları har zaman düşünüyor ve koruyoruz.

      Nesne              ZT                     Y                    Y

      Nesnesi, ZT ortak bağlı sıralı cümle