FİİLLERDE ÇATI

Cümlede yüklem görevinde kullanılan fiilin özneyle ve nesneyle olan ilişkisine fiilde çatı denir.

Not: Çatı özelliği fiillerin yüklem olduğu cümlede aranır. İsim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz.

           

Fiillerde çatı genel olarak iki gurupta incelenir:

            1 – Özne – Yüklem İlişkisi

            2 – Nesne – Yüklem İlişkisi

           

            A – Özne – Yüklem İlişkisi ( Çatı ekleri:  – l – n – ş – leş ):

1.      Etken çatılı eylemler  ( çatı eki yok )

2.       Edilgen çatılı eylemler ( – l  – n )

3.      Dönüşlü çatılı eylemler ( – l – n )

4.       İşteş çatılı eylemler ( – ş – leş )

 

B – Nesne – Yüklem İlişkisi ( Çatı ekleri: – r  – t – tır )

1.       Geçişsiz eylemler ( çatı eki yok )

2.       Geçişli eylemler ( çatı eki yok )

3.      oldurgan geçişli eylemler  ( – r – t – tır )

4.      Ettirgen geçişli eylemler ( – r – t – tır )

 

 

ÖZNE – YÜKLEM İLİŞKİSİ

Cümlede yüklemin bildirdiği işi yapanın ( öznenin ) belli olup olmadığına, yaptığı işten etkilenip etkilenmediğine, birlikte ya da karşılıklı yapma anlamının olup olmadığına bakılır.

Kendi arasında dörde ayrılır.

 

1 – Etken Çatlı Eylemler:

Özne yüklemin bildirdiği işi kendisi yapar, herhangi bir çatı eki yoktur.

     Özellikleri:

·        Çatı eki yok

·        İşi yapan belli

·        Gerçek özne vardır ( açık özne, gizli özne )

Burhan bir soru sordu. 

Özne                     yüklem

                        etken çatlı eylem

                           çatı eki yok

O da anladı gerçeği.

Özne   yüklem

           Çatı eki yok

           İşi yapan belli

          Etken çatılı eylem

Bu gün derse gelmedi

                       Etken çatılı eylem

 

2 – Edilgen Çatılı Eylemler:

Cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan belli değildir. Yüklem görevindeki fiil  – l, – n çatı eklerinden birini alır.

            Edilgen çatılı eylemlerin yüklem olduğu cümlede gerçek özne bulunmaz. Özneyi bulmak için sorduğumuz ne ve kim sorularına gerçekte nesne olan sözcükler cevap verir ki buna sözde özne ( yardımcı özne ) denir.

            Özellikleri:

·        Çatı eki alır – l – n ( – ıl – il – ul – ül – ın –in – un – ün )

·        İşi yapan belli değil

·        Gerçek özne yok

·         Nesne sözde özne olur

·        işten etkilenen sözde öznedir.

Sınıflar bir güzel temizlendi.

            Sözde özne              Temizle – n – di

                                             Edilgen çatılı eylem

                                             Çatı eki var

                                             İşi yapan belli değil

            Bu konu daha önce anlatıldı.

          Sözde özne                     anlat – ıl – dı

                                           Edilgen çatılı eylem

            Evin her tarafı didik didik arandı.

             Sözde özne                       edilgen çatılı eylem

            Ben bu evde sevilmiyorum.

                                   Edilgen

Vatandaşlarımız geçen ay sayıldı, sonra da soyuldu.

                                                                     Edilgen                   edilgen

           

Uyarı: Yüklem görevindeki fiil geçişsiz ise edilgen çatılı bir cümle kurulduğunda sözde özne bulunmaz.

            Yarın pazara gidilecek.

                                     Edilgen çatılı eylem

                                     Sözde öznesi yok

                                     Edilgen geçişsiz eylem

 

            Uyarı: Edilgen çatılı eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde bazen işi yapan tarafından, nedeniyle, sebebiyle etkisiyle gibi edatlarla ya da edatların yerini tutan eklerle ( – ce – ca ) verilebilir. Bunlar özneyi bulmak için sorduğumuz ne ve kim sorularına cevap veremez bu yüzden bunlara örtülü özne adı verilir.

            Sınıflar Ahmet tarafından temizlendi.

                            Örtülü özne         edilgen çatılı eylem

 

            3 – Dönüşlü Çatılı Eylem:

            Öznenin yaptığı işten yine kendisi etkilenir. Yüklem görevindeki fiil yine çatı eklerinden birini alır.

           

            Özellikleri:

·        – l – n çatı ekini alır

·        işi yapan belli

·        gerçek özne var ( gizli, açık özne )

·        işi yapan ve işten etkilenen gerçek öznedir.

·        Edilgen ve etken özellik gösterir.

·        Kendi kendine ve kendi kendini anlamlarını verir.

Ahmet her zaman övünürdü.

Özne                       dönüşlü çatılı eylem

Bu sözlerine çok kırıldım. ( gizli özne var )

                           Dönüşlü çatılı eylem

 

Bu habere o da sevindi.

                Özne       dönüşlü çatılı eylem

 

Uyarı: Edilgen çatılı fiillerle dönüşlü çatılı fiilleri karıştırmamalıyız. Edilgenlerde işi yapan bilinmez, işten etkilenen sözde özne olur. Dönüşlülerde işi yapan bellidir. Bu gerçek özne yaptığı işten yine kendisi etkilenir.

 

4 – İşteş Çatılı Fiiller:

Yüklem görevindeki eylem – ş – leş çatı eklerinden birini alır. Bu tür eylemlerde iş birden fazla kişi tarafından birlikte ya da karşılıklı yapılır.

Özellikleri:

·        – ş – leş çatı ekini alır.

·        Gerçek özne vardır.

·        Karşılıklı yapma, birlikte yapma, nitelikte eşitlik anlamı verir.

            Halen onunla haberleşiyoruz.  ( karşılıklı )

                        İşteş çatılı eylem

Sabaha kadar tartıştık onunla ( karşılıklı ) . 

            Bu sözü duyunca gülüştüler. ( birlikte )

            İnsanlar sağa sola kaçıştılar. ( birlikte )

            Dedem birden ciddileşti. ( nitelikte eşitlik )

            Karbüratördeki su buharlaştı. ( nitelikte eşitlik )

           

Nitelikte eşitlik anlamı: Öznenin kazandığı yeni niteliği veya görünümünü etkiler. Bu fiiller isimlerden veya fiillerden türetilir.

           

Uyarı: İşteş çatı eki olmadıkları halde karşılıklı yapma anlamı taşıyan fiiller de vardır.

            Her konuda tartışıyoruz.

            Gelin barışın bayram günü.

           

Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde edilgen çatılı bir eylem vardır.

A – Karşıdaki ışık oldukça parlaktı. ( yüklem isim soylu )

B – Önce beni dinle delikanlı.

C – Bütün siparişler hazırlandı.

D – Soruyu hepimiz doğru çözdük.

E – Bugün derse gelmedi.

                           Cevap: C

 

Not : İsim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz.

 

Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne – yüklem ilişkisine göre diğerlerinden farklıdır.

A – Mehmet Bey Şerif tarafından dün yakalandı. ( edilgen )

B – Bugün  de bir pasta yapıldı. ( edilgen )

C – Okulun çevresi dün sarıldı. ( edilgen )

D – Nihayet o da işe kabul edildi. (edilgen )

E – İşine dört elle sarıldı. ( dönüşlü )

                       Cevap: E

 

 

Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dönüşlü çatılı eylem vardır.

A – duvarlar yarın boyanacak. ( edilgen )

B – Bu yıl zor bir yıl olacak. ( edilgen )

C – Vakit kaybetmeden raporlar çıkarılacak. ( edilgen )

D – Bütün bataklıklar kurutuldu. ( edilgen )

E – Rakibinin üzerine kartal gibi atıldı. ( dönüşlü )

                                                  Cevap: E

 

 

NESNE – YÜKLEM İLİŞKİSİ

Yüklem görevindeki eylemin nesne alıp almadığı incelenir. Buna göre fiiller geçişsiz, geçişli, oldurgan geçişli, ettirgen geçişli olmak üzere dörde ayrılır.

 

1 – Geçişsiz Eylemler:

Nesne almayan eylemlerdir.

Öğretmen öğrencilere çok kızdı.

 Öz.            D.T           Z.T   Y. ( geçişsiz eylem )

 

Sınıfa en son Alpaslan geldi.

DT      ZT          Öz.        Y ( geçişsiz eylem )

 

2 – Geçişli Eylemler:

Nesne alan eylemlerdir.

Not: Bu cümlede nesne sözcük olarak bulunmayabilir.

Bu haberi kimden duydun.

Özne                    yüklem ( geçişli eylem )

Bunu bana anlatma.

 Özne          y. (geçişli )

Ben her gün okurum . ( nesne  almadığı halde geçişlidir. )

 

Not: Yükleme neyi okurum sorusunu sorduğumuzda gazeteyi okurum cevabını alırız.

Ben her sabah içerim. ( süt )

                         Yüklem ( geçişli )

 

3 – Oldurgan Geçişli Eylemler:

Daha önceden geçişsiz olan bir eyleme – r – t – tır ekleri getirilerek geçişlilik özelliği kazanır. Sonradan geçişli olan bu eyleme oldurgan çatılı eylem denir.

Ocak söndü.

Öz.     Y.  ( geçişiz eylem )

Annem ocağı söndürdü.

            Nesne    Y. ( oldurgan geçişli eylem )

Ünlü aktör öldü.

                  y. ( geçişsiz eylem )

Ünlü aktörü Ahmet Kılıksız öldürdü.

 Nesne                                  oldurgan geçişli

Çamaşırlar kurudu.

                     Y. ( geçişsiz )

Çamaşırları kuruttu.

 Nesne             Y ( oldurgan geçişli )

 

Uyarı: Getirmek ve götürmek eylemi oldurgan geçişli eylemlerdir. Bunlar çatı eki alırken köklerinde ses değişmesi meydana gelmiştir.

Soruları bana getirdi.

 Nesne            Y. ( Oldurgan geçişli eylem )

Gel – tir – di

Göl – tür – dü

 

4 – Ettirgen Geçişli Eylemler:

Önceden geçişli olan bir eyleme ( – r – t – tır )  çatı eklerinden biri getirilerek geçişlilik derecesi arttırılır. Bu fiillere ettirgen çatılı fiil denir. Başkasına yaptırma anlamı yansıtır.

Tahtaya bir soru yazdı. 

              Nesne    Y ( geçişli eylem )

 

 

Tahtaya bir soru yazdırdı.

                                  Ettirgen çatılı eylem

                                 Çatı eki var

 

İstanbul’a gitmeden önce her şeyimi sattırdım.

                                                                     Ettirgen çatılı eylem

                                                                     Çatı eki var

Onu dinledi.

Nes.   Y ( geçişli )

Onu dinlettirdi.

         Y ( ettirgen  geçişli )

Uyarı: Sesteş sözcükler hem geçişlilik hem de geçişsizlik özelliği gösterebilir.

Havuzda saatlerce yüzdüm. ( geçişsiz )

Kasap koyunu yüzdü. ( geçişli )

            Nesne

 

Uyarı: Çatı eklerinin tamama ( – l – n – ş – leş – r – t – tır ) aynı zamanda yapım ekidir.